PITANJE 1

PITANJE: Koja je razlika između retinola, retinala (retinaldehida), tretinoina i drugih derivata vitamina A?

ODGOVOR:

Retinoidi su prirodni i sintetski derivati vitamina A. Tretinoin, izotretinoin, tazaroten, adapalen, acitretin i alitretinoin su u zemljama EU odobreni kao lijekovi koji se izdaju na ljekarski recept. Indikovani su za liječenje različitih oboljenja poput akni, psorijaze, fotooštećenja kože, kutanog limfoma T-ćelija i Kaposi sarkoma. Upotreba tretinoina u kozmetičkim proizvodima u EU je zabranjena.

Retinol, retinaldehid (retinal) i estri retinola (retinil palmitat, retinil acetat i retinil propionat) su kozmetički aktivne supstance, odnosno sastojci (dermo)kozmetičkih proizvoda koji se koriste za prevenciju i tretman (foto)ostarjele kože. Biološki aktivna forma vitamina A je all-trans retinoinska kiselina (tretinoin) koja svoje efekte ispoljava vezivanjem za specifične ćelijske i jedarne receptore. Kao rezultat dolazi do povećanja sinteze kolagena, regulisanja aktivnosti keratinocita, smanjenja dermalne hiperplazije i sprečavanja nastanka hiperpigmentacija na koži. Posljedično su klinički znaci ostarjele kože poboljšani (smanjenje finih i grubljih bora, ublažavanje hiperpigmentacija i grubosti kože). Efikasnost ostalih retinoida se pripisuje njihovoj lokalnoj konverziji u tretinoin.

Redoslijed retinoidne aktivnosti nakon lokalne primjene na koži je sljedeći: retinoinska kiselina > retinaldehid > retinol > > retinil estri. To odgovara metaboličkom putu (što je molekul bliži retinoinskoj kiselini, to ima jaču retinoidnu aktivnost): retinil estri se hidrolizuju do retinola, koji se oksiduje u retinal, koji se dalje oksiduje u retinoinsku kiselinu. S druge strane, vjerovatno iz istog razloga, redoslijed lokalne podnošljivosti je obrnut: retinil estri > retinol = retinaldehid > > retinoinska kiselina.

Izvor:

1. Ball, Sydney, et al. “Vitamin C, Topical Retinoids, and Sunscreen in Clinical Practice.” Osteopath Fam Physician 16 (2024): 22-30.
2. Sorg, Olivier, et al. “Retinoids in cosmeceuticals.” Dermatologic therapy 19.5 (2006): 289-296.
3. Vasiljević, Dragana, Snežana Savić, and Marija Primorac. “Tretman i terapija ostarele kože: dermokozmetički i dermofarmaceutski preparati.” Arhiv za farmaciju 59 (2009): 457-472.
4. Regulation (EC) No 1223/2009 of the European Parliament and of the Council of 30 November 2009 on cosmetic products. Official Journal of the European Union.22.12.2009.

PITANJE 2

PITANJE: Kako pravilno početi sa retinoidima – koja koncentracija i koliko često?

ODGOVOR:

Uobičajen pristup je da se počne sa nižim koncentracijama retinoida i da se one postepeno povećavaju. Koncentracije retinola u dermokozmetičkim proizvodima su obično od 0,075% do 1%, a retinalaldehida od 0,015% do 0,1%. Važno je da se naglasi da je u EU u kozmetičkim proizvodima dozvoljena upotreba retinola u koncentraciji do 0,3%. Dermokozmetički proizvodi sa retinoidima  primijenjeni na kožu mogu izazvati svrabež, peckanje, crvenilo, suvoću kože, koprivnjaču, pojačanu keratinizaciju epidermisa i preosjetljivost na sunčevo zračenje. Zbog toga se dermokozmetički proizvodi sa retinoidima koriste isključivo uveče i u početku se koriste 2x sedmično, a postepeno se učestalost primjene povećava na svaki drugi dan, a potom svakodnevno. Ukoliko se javi crvenilo, perutanje, osjetljivost kože, smanjiti učestalost ili potpuno prekinuti primjenu, dok se iritacija ne smanji.

Prije nego što se retinoid nanese na cijelo lice, preporučuje se najprije isprobavanje na manjoj površini kože, takozvanim “patch” testom. Ako se nakon nekoliko dana na tom mjestu ne uoči crvenilo ili svrab, može da se uvede u večernju rutinu njege. Lipofilni kremovi i masti su pogodni za suvu kožu, dok se hidrofilne formulacije (kremovi, gelovi) preporučuju kod masnog tipa kože.

Prije upotrebe, kožu treba nežno očistiti blagim sredstvom, osušiti je tapkanjem, pa nakon 30 minuta nanijeti lokalni retinoid na potpuno suvu kožu. Potrebna je mala količina (0,5-1g) koja se nanosi u tankom sloju. Poslije nekoliko minuta preporučuje se primjena hidratantnog krema koji ne zapušava pore (nekomedogenog).

Izvor:

1. Ball, Sydney, et al. “Vitamin C, Topical Retinoids, and Sunscreen in Clinical Practice.” Osteopath Fam Physician 16 (2024): 22-30.
2. Milosheska, Daniela, and Robert Roškar. “Use of retinoids in topical antiaging treatments: a focused review of clinical evidence for conventional and nanoformulations.” Advances in therapy 39.12 (2022): 5351-5375.
3. Sah, Pramilla, D. Agarwal, and S. P. Garg. “Isolation and Identification of Furocoumarins from the Seeds of Psoralea corylifolia Linn.” Indian journal of pharmaceutical sciences 68.6 (2006).
4. Vasiljević, Dragana, Snežana Savić, and Marija Primorac. “Tretman i terapija ostarele kože: dermokozmetički i dermofarmaceutski preparati.” Arhiv za farmaciju 59 (2009): 457-472.
5. Regulation (EC) No 1223/2009 of the European Parliament and of the Council of 30 November 2009 on cosmetic products. Official Journal of the European Union.22.12.2009.

PITANJE 3

PITANJE: Zašto retinol izaziva iritaciju i ljuštenje kože – da li je to normalno?

ODGOVOR:

Iako su topikalni retinoidi efikasni u usporavanju procesa starenja kože, njihovi normalizujući efekti — poput podsticanja diferencijacije keratinocita i inhibicije ekspresije gena izazvane citokinima — mogu nositi rizik od neželjenih efekata, koja utiču na podnošljivost i pridržavanje tretmanu. Razlog retinoidne reakcije vjerojatno je karboksilna grupa u molekuli retinoida. Retinizacija se generalno  javlja u prvih nekoliko nedjelja primjene. i smatra se da je inicirana oslobađanjem proinflamatornih citokina kao što su IL-1, IL-6, IL-8 i TNF-α. Tokom tretmana kože retinoidima, treba koristiti nekomedogene emolijentne kremove, dok ostale kozmetičke proizvode koji imaju potencijalni iritirajući efekat, treba izbjegavati. Ukoliko korisnik ne podnesi čak ni najmanje koncentracije retinoida, tretman bi trebalo da se prekine.

Izvor:

1. Mukherjee, Siddharth, et al. “Retinoids in the treatment of skin aging: an overview of clinical efficacy and safety.” Clinical interventions in aging 1.4 (2006): 327-348.
2. Ma, S., et al. “Synthesis and activity of the salicylic acid ester of bakuchiol in psoriasis‐surrogate keratinocytes and skin substitutes.” Clinical and experimental dermatology 42.3 (2017): 251-260.
3. Stratigos, Alexander J., and Andreas D. Katsambas. “The role of topical retinoids in the treatment of photoaging.” Drugs 65 (2005): 1061-1072.

PITANJE 4

PITANJE: Može li se retinol kombinovati sa vitaminom C, kiselinama i drugim aktivnim sastojcima?

ODGOVOR:

Retinoidi potencijalno iritiraju kožu, naročito u fazi adaptacije (retinizacije). Retinoidi su takođe nestabilni u prisustvu toplote, svjetlosti i kiseonika, a osjetljivi su i u kiselom pH okruženju. Stabilniji su u neutralnoj do blago baznoj sredini (pH oko 6–7).

Alfa- i beta-hidroksi kiseline (AHA/BHA) imaju pH između 3–4, što može povećati iritaciju u kombinaciji s retinoidima, destabilizovati retinol ubrzavajući njegovu degradaciju, narušiti kožnu barijeru, čineći kožu osetljivijom na retinoide. Zato se preporučuje da se AHA/BHA i retinoidi ne koriste u istoj rutini, već da se rasporede u različite dane ili doba dana.

Retinoidi i vitamin C se mogu se koristiti zajedno, ali ne obavezno u istoj rutini. Vitamin C je stabilniji i djelotvorniji u jutarnjoj rutini (antioksidans + UV zaštita), dok se retinoidi koriste uveče. Tako koža dobija benefite oba sastojka bez pretjeranog rizika od iritacije.

Kombinacija retinoida sa niacinamidom je dobra, jer niacinamid pomaže u smanjenju upale i jača barijeru kože, što može ublažiti potencijalnu iritaciju retinola. Niacinamid se može koristiti u istoj rutini sa retinolom.

Kombinacija retinoida sa hijaluronskom kiselinom takođe ima benefite jer hijaluronska kiselina hidrira kožu i ublažava suvoću koju retinoidi mogu izazvati. Retinoidi i benzoil-peroksid se mogu međusobno mogu inaktivirati, a takođe je povećan iritacioni potencijal, te se ne preporučuje korišćenje ovih aktivnih sastojaka u istoj rutini.

Izvor:

1. Ramos-e-Silva, Marcia, et al. “Hydroxy acids and retinoids in cosmetics.” Clinics in dermatology 19.4 (2001): 460-466.
2. Senčar, Sara. Primjena topikalnih retinoida kod fotostarenja kože. Diss. University of Zagreb. Faculty of Pharmacy and Biochemistry. Department of pharmaceutical technology, 2023.

PITANJE 5

PITANJE: Da li su retinoidi bezbjedni u trudnoći i dojenju – koje su alternative?

ODGOVOR:

Sistemski retinoidi (npr. izotretinoin, acitretin) su teratogeni — dokazano izazivaju teške urođene anomalije, pa su strogo kontraindikovani u trudnoći (FDA kategorija X).

Topikalni retinoidi (npr. tretinoin, adapalen, tazaroten) imaju znatno manju sistemsku apsorpciju, ali zbog potencijalnog rizika i nedovoljno podataka o sigurnosti, takođe se savjetuje izbjegavanje tokom trudnoće.

Podaci o primjeni lokalnih retinoida u periodu dojenja su ograničeni, ali zbog niske sistemske apsorpcije smatra se da je rizik vrlo mali, naročito ako se ne primjenjuju na bradavice ili dojke.

Međutim, zbog opreza se često savjetuje izbjegavanje, ili barem korišćenje u minimalnim količinama i daleko od područja sa kojima beba može doći u kontakt tokom sisanja. Sistemski retinoidi su kontraindikovani i u laktaciji.

Bakuchiol predstavlja bezbjednu alternativu retinolu. Funkcionalni je analog retinola, biljnog porijekla. U dermatologiji i njezi kože koristi se sprječavanje nastanka bora, akni i hiperpigmentacije kože.

Biomimetički peptidi regulišu aktivnost važnih bioloških procesa u koži koji su uključeni u mehanizme starenja kože. Upotreba peptida koji mogu da stimulišu ili inhibiraju određene procese putem prepoznavanja receptora predstavlja značajan pristup. Dva najpoznatija peptida koja se koriste u njezi kože palmitoil pentapeptid (Matrixyl^®), i acetil heksapeptid-8, (argireline).

Izvor:

1. Motamedi, Melika, et al. „A clinician’s guide to topical retinoids.“ Journal of Cutaneous Medicine and Surgery 26.1 (2022): 71-78.
2. Khalil, Samar, et al. „Retinoids: a journey from the molecular structures and mechanisms of action to clinical uses in dermatology and adverse effects.“ Journal of Dermatological Treatment 28.8 (2017): 684-696.
3. Hale, Thomas W. Medications and Mothers’ Milk. 19th ed., Springer Publishing Company, 2020.
4. Han, Anne, Anna L. Chien, and Sewon Kang. “Photoaging.” Dermatologic clinics 32.3 (2014): 291-299.
5. Choi, Sang Yoon, et al. “Isolation and anti-inflammatory activity of Bakuchiol from Ulmus davidiana var. japonica.” Journal of medicinal food 13.4 (2010): 1019-1023.
6. Sekulović, Tatjana, Gordana Vuleta, and Snežana Savić. “Efekti kozmetički aktivnih supstanci u tretiranju kože zahvaćene borama.” Arhiv za farmaciju 62.1 (2012): 26-42.

PITANJE 6

PITANJE: Kada se vide prvi rezultati i koliko dugo treba koristiti retinoide?

ODGOVOR:

Odgovor na primjenu retinoida je spor. Da bi se postigli očekivani efekti, neophodna je dugoročna primjena. Retinoidi djeluju postepeno, jer utiču na procese obnavljanja kože i sintezu kolagena.

Kod akni: prve promjene se mogu primijetiti za 4–6 nedjelja, ali optimalni efekat se procjenjuje poslije 3 mjeseca redovne upotrebe.

Kod znakova starenja (bore, ujednačen ton kože): prvi efekti (manje fine bore, bolja tekstura) često se vide nakon 6–12 nedjelja, dok su najbolji rezultati vidljivi tek poslije 8–12 mjeseci kontinuirane primjene.

Ukoliko nema poboljšanja posle 3-4 mjeseca svakodnevne upotrebe, tretman bi trebalo prekinuti.

Mogu se koristiti dugoročno, godinama, uz praćenje od strane dermatologa i dobru hidrataciju kako bi se smanjili neželjeni efekti.

Izvor:

1. Vasiljević, Dragana, Snežana Savić, and Marija Primorac. “Tretman i terapija ostarele kože: dermokozmetički i dermofarmaceutski preparati.” Arhiv za farmaciju 59 (2009): 457-472.
2. Stratigos, Alexander J., and Andreas D. Katsambas. “The role of topical retinoids in the treatment of photoaging.” Drugs 65 (2005): 1061-1072.
3. Vasam, Mallikarjun, Satyanarayana Korutla, and Raghvendra Ashok Bohara. “Acne vulgaris: A review of the pathophysiology, treatment, and recent nanotechnology based advances.” Biochemistry and Biophysics Reports 36 (2023): 101578.
4. Vološćuk, Ivana. Retinoidi u terapiji kožnih oboljenja. Diss. University of Zagreb. Faculty of Pharmacy and Biochemistry. Department of pharmacology, 2022.
5. Williams, Hywel C., Robert P. Dellavalle, and Sarah Garner. “Acne vulgaris.” The Lancet 379.9813 (2012): 361-372.

PITANJE 7

PITANJE: Za koje probleme kože su retinoidi najefikasniji – akne, bore, hiperpigmentacije?

ODGOVOR:

Retinoidi se koriste u liječenju i neinflamatornih i inflamatornih akni. Za terapiju akni su odbreni adapalen, izotretinoin, tazaroten i tretinoin. Topikalni retinoidi djeluju komedolitički i anti-komedogeno. Normalizuju keratinizaciju u folikulima dlaka i imaju imunomodulatorna dejstva. Zbog toga su efikasni u liječenju i inflamatornih i neinflamatornih akni. Takođe se preporučuje da se koriste kao terapija održavanja nakon što se akne povuku, zbog svojih preventivnih svojstava. Pored svih ovih efekata, sistemski izotretinoin smanjuje produkciju sebuma i inhibira rast Cutibacterium acnes promjenama u okruženju folikula.

Efikasnost retinoida u tretiranju fotooštećenja kože prvi put je dokazao Kligman i saradnici 1984. godine, i od tada se retinoidi smatraju zlatnim standardom u prevenciji i liječenju (foto)ostarjele kože. Anti-age efekti topikalno primijenjenih formulacija koje sadrže retinoide zasnivaju se na podsticanju proliferacije keratinocita i sinteze kolagena, poboljšanju epidermalne barijere, inhibiciji razgradnje kolagena, smanjenju transepidermalnog gubitka vode i smanjenju aktivnosti metaloproteinaza. Klinički se to ispoljava glađom kožom sa manje bora, ujednačenijom pigmentacijom i boljom elastičnošću.

Izvor:

1. Ball, Sydney, et al. “Vitamin C, Topical Retinoids, and Sunscreen in Clinical Practice.” Osteopath Fam Physician 16 (2024): 22-30.
2. Milosheska, Daniela, and Robert Roškar. “Use of retinoids in topical antiaging treatments: a focused review of clinical evidence for conventional and nanoformulations.” Advances in therapy 39.12 (2022): 5351-5375.
3. Sorg, Olivier, et al. “Retinoids in cosmeceuticals.” Dermatologic therapy 19.5 (2006): 289-296.
4. Han, Anne, Anna L. Chien, and Sewon Kang. “Photoaging.” Dermatologic clinics 32.3 (2014): 291-299.
5. Motamedi, Melika, et al. “A clinician’s guide to topical retinoids.” Journal of Cutaneous Medicine and Surgery 26.1 (2022): 71-78.

PITANJE 8

PITANJE: Da li retinoidi čine kožu osetljivom na sunce i mogu li se koristiti ljeti?

ODGOVOR:

Fotosenzibilizacija se može definisati kao dejstvo jedne komponente (fotosenzibilizatora) u sistemu, koja izaziva promjenu druge komponente (supstrata) pod uticajem zračenja. Kada je reč o kožnoj fotosenzibilizaciji, ovaj proces se obično posmatra u kontekstu doza UVA (315–400 nm) i vidljivog zračenja, koje apsorbuje „strana“ molekulska vrsta u bezbjednim koncentracijama, pri čemu dolazi do interakcije sa ćelijskim i tkivnim komponentama u procesu rasipanja apsorbovane energije, što dovodi do reakcija na koži. Međutim, nerijetka pojava povećane osetljivosti na sunčevo zračenje tokom primjene retinoida na kožu, obično se javlja na početku tretmana jer retinoidi oštećuju epidermalnu barijeru (iritacija, ljuštenje), stanjuju rožnati sloj kože, pa time indirektno čine kožu sklonijom crvenilu i opekotinama ako se ne koristi adekvatna zaštita. Zbog toga se retinoidi mogu koristiti i ljeti, ali pod uslovom da se nanose isključivo uveče, a ujutru da se obavezno nanese zaštitni proizvod sa SPF 15+. Pored toga treba izbjegavati intenzivno sunčanje (plaža, solarijum), nositi šešire i zaštitnu odjeću.

Izvor:

1. Mukherjee, Siddharth, et al. “Retinoids in the treatment of skin aging: an overview of clinical efficacy and safety.” Clinical interventions in aging 1.4 (2006): 327-348.
2. Kandhari, Rajat. “Side effects of anti-acne medications: a narrative review.” Egyptian Journal of Dermatology and Venerology 44.1 (2024): 1-6.
3. Ferguson, J., and B. E. Johnson. “Retinoid associated phototoxicity and photosensitivity.” Pharmacology & therapeutics 40.1 (1989): 123-135.

Docentica Nataša Bubić Pajić

Docentica Nataša Bubić Pajić je u okviru svoje doktorske disertacije ispitivala isporuku retinoida u/kroz kožu, što je najuže polje njenog naučnog interesa. Od 2010. godine zaposlena je na Medicinskom fakultetu, studijski program Farmacija i trenutno je šef katedre za Farmaceutsku tehnologiju i kozmetologiju gdje učestvuje u izvođenju nastave na predmetima Farmaceutska tehnologija 1, 2 i 3 i Kozmetologija. Specijalističke studije iz farmaceutske tehnologije završila je 2022. godine. Član je brojnih naučnih i stručnih organizacija i udruženja. Saradnik u više projekata i dobitnik brojnih nagrada Univerziteta u Banjoj Luci za ostvarene međunarodne rezultate. Autor je preko 50 naučnih publikacija objavljenih u istaknutim naučnim časopisima međunarodnog značaja, u nacionalnim časopisima, te na međunarodnim i nacionalnim skupovima.