SPF KONTROVERZE – EKSPERT OTKRIVA SVE

❓ PITANJE 1:

“Da li SPF kreme uzrokuju rak više nego što ga sprečavaju?”

💬 EKSPERT ODGOVARA:

“Ovo je najopasnja dezinformacija koja kruži mrežama!“

✅ ČINJENICE:

• SPF smanjuje melanom za 50%

• Sprječava 90% starenja kože

• Štiti od svih tipova raka kože

❌ PROBLEM:

Neki proizvodi sadrže potencijalno toksične hemikalije – ali to ne znači da treba izbjegavati SVE SPF kreme!”

📚 Izvor: American Academy of Dermatology

Procijenjeno je da je izlaganje UV zračenju povezano sa 80%–90% karcinoma kože. Upotreba kreme sa SPF – koja blokira UV zračenje – najefikasniji je način prevencije raka kože kao i opekotina od sunca i fotostarenja kože.

Nekoliko dobro sprovedenih randomizovanih kontrolisanih studija sa dugim praćenjem pokazalo je da upotreba kreme za sunčanje smanjuje rizik od skvamoznih ćelija raka kože i melanoma.

Dvije velike australijske studije pokazale su da su osobe koje su svakodnevno koristile kremu sa SPF imale 50% manje melanoma i 40% manje karcinoma skvamoznih ćelija od onih koje nisu koristile zaštitne kreme.

KOŽA JE ORGAN KOJI PAMTI! Svako oštećenje izazvano UV zračenjem tokom života se taloži i vremenom sabira, ostavljajući trajni trag. Važno je znati da čak i ako sada redovno koristite kremu za sunčanje, oštećenja kože nastala ranije mogu dovesti do karcinoma kože godinama kasnije. Većina karcinoma kože se razvija sporo, pa dijagnoza u kasnijem periodu nije uzrokovana trenutnom upotrebom kreme. Ipak, nikada nije kasno da počnete da štitite kožu – tako sprječavate nova oštećenja.

Dermatološke i onkološke organizacije širom svijeta (npr. Skin Cancer Foundation, American Academy of Dermatology, Canadian Dermatology Association) ističu da je zaštita od sunca ključni faktor u prevenciji raka, te preporučuju svakodnevnu upotrebu SPF krema zajedno sa zaštitnom odjećom i ograničavanjem sunčanja.

Dakle, stručni dokazi ukazuju da je efekt SPF preparata prevashodno zaštitni, a ne štetan.

📚 Izvor: Sander, M., Sander, M., Burbidge, T., & Beecker, J. (2020). The efficacy and safety of sunscreen use for the prevention of skin cancer. Cmaj, 192(50), E1802-E1808. https://www.skincancer.org/

❓ PITANJE 2:

“Koje hemikalije u SPF kremama su STVARNO opasne?”

💬 EKSPERT ODGOVARA:

“Postoje OPRAVDANE zabrinutosti:

🚨 PAŽNJA:

• BENZEN – kancerogen u 78 proizvoda!

• OKSIBENZON – hormonski disruptor

• OKTINOKSAT – toksičan za koralne grebene

• OKTOKRILEN – degradira u kancerogene

✅ BEZBJEDNE OPCIJE:

• CINK OKSID – potpuno bezbjedan

• TITANIJUM DIOKSID – mineralni filter

KLJUČ: Čitajte etikete!”

📚 Izvor: FDA, Valisure Quality Assurance

Možda ne razmišljate o hemikalijama na ovaj način, ali svi sastojci kreme za sunčanje, kao i većine proizvoda za čišćenje i njegu kože su hemikalije. Molekul je hemikalija. Čak i dekorativna kozmetika sadrži isključivo hemikalije. Naravno, postoje različite vrste hemikalija i one mogu djelovati na različite načine.

Oksibenzon je hemijski, odnosno “organski” UV filter koji može izazvati kontaktne i fotoalergijske reakcije na koži. Iako je učestalost niska, poznati su slučajevi iritacije ili alergije izazvani ovom supstancom. Evropska komisija je u julu 2022. smanjila dozvoljeno ograničenje oksibenzona u proizvodima za sunčanje – sa 6% na oko 2,2% – nakon SCCS izveštaja o mogućem endokrinom efektu. Oktinoksat (octyl methoxycinnamate) je hemijski filter koji se takođe povezuje sa remćenjem hormona i bioakumulacijom (studije pokazuju smetnje u štitnim hormonima riba). Američki i EU aktivisti zbog neželjenih ekoloških efekata zabranili su upotrebu oksibenzona i oktinoksata u proizvodima za sunčanje na Havajima.

Zato se osobama sa osjetljivom kožom često preporučuju mineralne formule, odnosno neorganski filteri (ZnO/TiO₂).

❓ PITANJE 3:

“Zašto TikTok influenseri govore da izbjegavamo SPF?“

💬 EKSPERT ODGOVARA:

“Loša interpretacija naučnih radova, dovodi do pogrešnih zaključaka i stvaranja mitova koji se zahvaljujući društvenim mrežama brzo šire.”

✅ ČINJENICE:

• OKSIBENZON je UV filter koji je najviše izučavan i ima najveći potencijal kao hormonski disruptor. Međutim, količine proizvoda koje se apsorbuju kroz kožu su toliko male, a eventualno prisutne koncentracije isuviše niske da bi izazvale neželjene efekte.

• TITANIJUM DIOKSID – mineralni filter bezbjedan za korišćenje u kozmetičkim proizvodima na koži. Postoji zabrinutost zbog njegove potencijalne genotoksičnosti i zabrane u EU za upotrebu, ali u hrani.

Širenje neprovjerenih ili polovično tačnih informacija koje ne dolaze od relevantnih stručnjaka može ozbiljno ugroziti ljudsko zdravlje.

Nakon primjene proizvoda za sunčanje koji sadrži određene hemijske filtere (avobenzon, oksibenzon, oktokrilen, homosalat itd.) moguće je njihovo detektovanje u krvi. To je otvarilo pitanje o mogućem endokrinom uticaju. Ovakvi eksperimentalni rezultati ukazuju na potrebu da određeni hemijski UV filteri budu pod dodatnim nadzorom regulatornih tijela, uz sprovođenje daljih ispitivanja njihove bezbjednosti. Oksibenzon je UV filter koji je najviše izučavan i ima najveći potenacijal kao hormonski disruptor. Međutim, količine proizvoda koje se apsorbuju kroz kožu su toliko male, a eventualno prisutne koncentracije isuviše niske da bi izazvale neželjene efekte. Evropska agencija za hemikalije (ECHA) jasno definiše bezbjedne koncentracije hemijskih UV filtera koje se koriste u kremama za sunčanje, i one su značajno niže od doza korišćenih u većini toksikoloških studija.

Dodatno, postoje oprečna mišljenja za upotrebu titanijum dioksida, jednog od najčešće korišćenih mineralnih filtera. Titanijum dioksid (TiO2), poznat i kao E171 u prehrambenoj industriji, je aditiv koji se koristio preko pola vijeka za posvjetljivanje i bojenje hrane, lijekova i kozmetike. Iako se smatra bezopasnim, postoji zabrinutost zbog njegove potencijalne genotoksičnosti i zabrane u EU za upotrebu u hrani.

S druge strane, stručni organi širom svijeta, uključujući Evropski naučni odbor za bezbjednost potrošača (SCCS), smatraju titanijum dioksid bezbjednim za korišćenje u kozmetičkim proizvodima na koži. Takođe, Evropska komisija je odobrila njegovu upotrebu upotrebu kao filter UV zračenja.

Loša interpretacija naučnih radova, dovodi do pogrešnih zaključaka i stvaranja mitova koji se zahvaljujući društvenim mrežama brzo šire.

📚 Izvori:

1. Santander Ballestín, S; Luesma Bartolomé, M.J. Toxicity of different chemical components in sun cream filters and their impact on human health: a review. Applied Sciences, 2023, 13.2: 712.
2. Kwon, B.; Choi, K. Occurrence of major organic UV filters in aquatic environments and their endocrine disruption potentials: A mini‐review. Integrated Environmental Assessment and Management, 2021, 17.5: 940-950.
3. Cohen, Samuel M., et al. Mode of action approach supports a lack of carcinogenic potential of six organic UV filters. Critical Reviews in Toxicology, 2025, 55.2: 248-284.
4. Bernauer, U., et al. Opinion on Titanium dioxide (TiO2) used in cosmetic products that lead to exposure by inhalation. 2021.
5. European Chemicals Agency (ECHA). Helsinki, Finland: ECHA Chemicals Database. https://chem.echa.europa.eu

❓ PITANJE 4:

“Da li SPF blokira vitamin D i da li je to opasno?”

💬 EKSPERT ODGOVARA:

“Ovo je POLU-ISTINA koja se koristi za manipulaciju:

✅ ISTINA:

• Visok SPF može smanjiti koncentracije vitamina D

• Vitamin D je važan za zdravlje

✅ ALI TAKOĐE ISTINA:

• 10-15 min sunca dnevno je dovoljno

• Možete uzimati suplemente

• Rak kože je OPASNIJI od manjka vitamina D

🌅 BALANS:

Jutro (8-10h): 15 min bez SPF

Podne (11-16h): OBAVEZNO SPF 30+”

📚 Izvor: Harvard Medical School

Iako kreme sa SPF blokiraju većinu UVB zraka, i dalje propuštaju dovoljno za sintezu vitamina D (SPF 30 propušta 2–7 % UVB)

Teoretski pretpostavke da će upotreba kreme za sunčanje povećati rizik od nedostatka vitamina D, nisu potvrđene u studija u stvarnim uslovima. Većina naučnika se slaže sa dva visokokvalitetna randomizovana ispitivanja koja su otkrila da upotreba kreme za sunčanje nije uticala na koncentraciju 25(OH)D. Međutim, nije bilo randomizovanih ispitivanja kreme za sunčanje sa veoma visokim SPF-om, i vjerovatno je da mogu uticati na nivo vitamina D, posebno kada je UV indeks relativno nizak.

Međutim, rizik od nedostatka vitamina D zbog upotrebe kreme za sunčanje je nizak i  neće nadmašiti korist kreme za sunčanje za prevenciju raka kože.

📚 Izvor: Neale, R. E., Khan, S. R., Lucas, R. M., Waterhouse, M., Whiteman, D. C., & Olsen, C. M. (2019). The effect of sunscreen on vitamin D: a review. British Journal of Dermatology, 181(5), 907-915.

❓ PITANJE 5:

“Da li su djeca posebno osjetljiva na SPF hemikalije?”

💬 EKSPERT ODGOVARA:

“DA, djeca JESU osjetljivija – ali to ne znači da ne treba koristiti SPF!

⚠️ ZAŠTO SU OSJETLJIVIJA:

• Tanja koža – više apsorpcije

• Brži metabolizam

• Razvojni sistem

✅ BEZBJEDNE OPCIJE ZA DJECU:

• PREDNOST mineralnim filterima

• SPF 30-50

• Fizička zaštita – odjeća, šešir

• Izbegavanje sunca 11-16h

❌ NIKAD ZA DJECU:

• Spray SPF na lice (udisanje!)

📚 Izvor: American Academy of Pediatrics

Dječija koža je fiziološki osjetljivija i propustljivija od kože odraslih. Koža novorođenčadi ima nedovoljno razvijen zaštitni sloj (stratum corneum), pa je sklona većoj apsorpciji topički primenjenih supstanci.

Bebe mlađe od 6 mjeseci su jedini izuzeci; njihova koža je veoma osjetljiva. Izbjegavati direktno izlaganje suncu. obezbjediti sijenku (krov, kolica, suncobrani). Koristiti odjeću dugih rukava, šešire sa širokim obodom i naočare za sunce.

Djeca stariju od 6 mjeseci treba da koriste kremu sa SPF svaki dan. Oštećenja kože nastaju kao posljedica izlaganja suncu, bez obzira da li vaše dijete izgori ili ne.

Za djecu se generalno smatraju najbezbednijim mineralni filteri, odnosno cink oksid i titanijum dioksid. Ovi filteri djeluju kao barijera na koži ne apsorbuju se sistemski, te nema podataka o toksičnim efektima kod djece. Američka agencija za hranu i lijekove (FDA) ih je čak označila kao jedine UV filtere “opštepriznate kao bezbjedne i djelotvorne” (Generally recognized as safe; GRAS status).

Važno, nema odobrenja da bilo koji proizvod sa SPF produžava zadržavanje djeteta na suncu.

❓ PITANJE 6:

“Kako prepoznati BEZBJEDNE proizvode?

💬 EKSPERT ODGOVARA:

“Oznaka „DERMATOLOŠKI TESTIRANO” ili „OCIJENJENO” najčešće znači da je proizvod prošao klinički test na dobrovoljcima pod nadzorom dermatologa”

✅ ČINJENICE:

• HIPOALERGENO označava da je proizvod formulisаn tako da minimalizuje rizik od alergijskih reakcija.

• COSMOS/NATRUE ili EU Ecolabel označavaju standarde za prirodne i organske sastojke, a često podrazumijevaju izuzimanje potencijalno štetnih materija.

Oznaka „dermatološki testirano” ili „ocijenjeno” najčešće znači da je proizvod prošao klinički test na dobrovoljcima pod nadzorom dermatologa. Npr. SGS sertifikat “Dermatologically Tested” garantuje da je proizvod prošao test tolerancije kože i ima „dobru” ili „vrlo dobru” podnošljivost kože.

Oznaka “hipoalergeno” označava da je proizvod formulisаn tako da minimalizuje rizik od alergijskih reakcija. U EU, ovaj termin može se koristiti samo ako postoje pouzdani podaci da je proizvod vrlo niskog alergijskog potencijala i da ne sadrži poznate alergene.

Potrošaču mogu dodatnu sigurnost dati sertifikati nezavisnih tijela. Na primjer, COSMOS/NATRUE ili EU Ecolabel označavaju standarde za prirodne i organske sastojke, a često podrazumijevaju izuzimanje potencijalno štetnih materija.

Prema EU regulativi (Uredba 1223/2009), svi kozmetički proizvodi moraju biti prijavljeni u Cosmetic Products Notification Portal (CPNP) prije izlaska na tržište.

✅ PREPORUKA EKSPERTA

LADIVAL proizvodi su kombinacija hemijskih i mineralnih filtera i tako pokrivaju širok spektar zračenja (UVA, UVB, IR i vidljiva svjetlost).

Doc. dr Anđelka Račić, Medicinski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci

Biografija eksperta

Doc. dr Anđelka Račić je rođena u Banjoj Luci. Studije farmacije zavšila je na Medicinskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci 2010. godine sa prosečnom ocenom 9,56, kao najbolji student generacije. U januaru 2022. godine uspešno je odbranila doktorsku tezu na Univerzitetu u Beogradu – Farmaceutskom fakultetu, modul farmaceutska tehnologija. U toku studija bila je stipendista grada Banja Luka, Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske i dobitnik prestižne stipendije „Fond dr Milan Jelić“ koja se dodeljuje izvanrednim studentima.

Od 2012. godine zaposlena je na Katedri za farmaceutsku tehnologiju i kozmetologiju Medicinskog fakulteta u Banjoj Luci gde učestvuje u izvođenju nastave na predmetima Farmaceutska tehnologija 1, 2 i 3 i Kozmetologija.

Autor je preko 40 naučnih publikacija objavljenih u istaknutim naučnim časopisima međunarodnog značaja, u nacionalnim časopisima, te na međunarodnim i nacionalnim skupovima. Bila je saradnik na tri naučnoistraživačka projekta, jednom Erasmus+ projektu, a trenutno je rukovodilac bilateralnog projekta između Medicinskih fakulteta u Banjoj Luci i Novom Sadu i naučnoistraživačkog projekta „Formulacija i karakterizacija polisaharidnih mukoadhezivnih sistema za isporuku oftalmoloških lijkova“ koji sprovodi u saradnji sa Farmaceutskim fakultetom Univerziteta u Beogradu. Bila je član radne grupe koja je izradila dokument „Okvir za procjenu kompetencija farmaceuta“. U poslednjih pet godina dobitnik je prestižnih nagrada resornog Minisatrstva za nauku u Vladi Republike Srpske, Univerziteta u Banjoj Luci i Medicinskog fakulteta za postignute uspehe u naučnositraživačkom radu na međunarodnom planu.

Član je Izvršnog odbora Farmaceutske komore Republike Srpske.